Մխիթարյանների դերը հայ մշակույթում

Մխիթարյանների միաբանության ծառայությունը զգալի է եղել Վենետիկում և Վիեննայում:

Բացի Վենետիկի Սուրբ Ղազար կղզու և Վիեննայի վանքի վանական դպրոցներից, որոնք մեծամասնությամբ պատրաստել են հոգևորականներ, Մխիթարյանները ունեցել են նաև ուրիշ դպրոցներ, որոնք տեղակայվել են հայաշատ քաղաքներում:

Մխիթարյանները շատ կարևոր դեր են ունեցել հայ հին մատենագրության հավաքման և հրապարակման գործում: Վենետիկի և Վիեննայի Մխիթարյանների վանքերում պահպանվել են 4000-ի չափ ձեռագրեր, տասնյակ հազարավոր հնագույն տպագրություններից մինչև մեր օրերում լույս տեսած հայերեն գրքեր։ Վենետիկի Մխիթարյանները հրատարակել են հին մատենագրության գրեթե բոլոր հայտնի դեմքերի`Եզնիկ Կողբացու, Մովսես Խորենացու, Փավստոս Բուզանդի, Ներսես Շնորհալու Կորյունի, Եղիշեի, Ղազար Փարպեցու, Հովհան Մանդակունու, Ագաթանգեղոսի, Գրիգոր Նարեկացու, և այլոց երկերը։

Վանո Սիրադեղյան «Սիրելու տարիք»

Տղան գիտեր, որ դժվարը կռվին նախորդող րոպեներն են։ Սաստկացող թշնամանքի մթնոլորտին նրա սիրտը չէր ընտելանում։
Թշնամանքի թույնը կաթում էր անքեն սրտի նուրբ թաղանթին եւ սրտխփոցը դղրդում էր ականջներում։ Բայց դա անցնում էր առաջին, երկրորդ, երրորդ հարվածից հետո․ ստանալուց կամ հասցնելուց։
Նա քաջ գիտեր առաջին զարկի առավելությունը, բայց չէր կարող առանց ուղեղի մթանգնումի մարդու աչքերին նայել ու խփել եւ, որպես կանոն, առաջինը խփում էին իրեն։ Դա այնքան սարսափելի չէր։ Վատը կռվից մնացող քենն էր։ Այդ ոխակալ անվստահության տեւողությանը նրա սիրտը չէր դիմանում։ Ելքը այն էր, որ հակակշիռ թշնամանքով մտասեւեռվեր, թշնամանքի օդով սնվելով՝ իր կորովը տեղը պահեր․․․ Բայց դա ի՞նչ կյանք էր։ Շուրջբոլորը այնքա՜ն ներդաշնակ ու կոպտությունից շեղող բան կար, տղայի միտքը հափշտակող այնքա՜ն գաղտնիք կար ծալ-ծալ բացվող աշխարհի վրա, եւ նա այնքան ցրված էր լինում, այնքան անպատրաստ, զգոնությունը կորցրած այնքան, որ այս անգամ էլ առաջինը խփում էին իրեն։ Եվ շատ դեպքերում պատասխան չէին ստանում։

Սեբաստացի «Բառգիրք հայկազյան լեզվի»

Հայ բառարանագրական բազմաթիվ ու բազմապիսի հուշարձանների ﬔջ իր բացառիկ տեղն ունի «Նոր բառագիրք հայկազեան լեզուի» անվանումը կրող բառարանը, որ հայագիտության ﬔջ սովորաբար կոչվում է պարզապես «Հայկազյան բառարան»։ Ուղիղ կես դար է տևել «Հայկազյան բառարանի» կազմությունը։ Մխիթարյան մատենադարանում եղաձ մոտ 1000 ձեոագիր հուշարձանների և հայ հին մատենագրության այն ժամանակ տպագրված մատյանների բառաքաղությամբ, հնագույն աղբյուրներից ﬕնչև նոր ժամանակների գրչագրական տարբերակների հաﬔմատությամբ ու բառաքննական ուսուﬓասիրություններով, կազﬔլ են ﬕ ընդարձակ բառարան, որ ինչպես ներածության կամ «Նախադրանքի» ﬔջ է, բաղկացած Էր 12 ձեռագիր հատորներից։ Բայց միաբանությունը չկարողացավ հրատարակել այն, ինչ որ կարողացել էին անել հեղինակները։ Ամբողջ ձեռագիր աշխատության հրատարակության ծախսերն այնքան ﬔծ էին, որ ստիպված եղան հիսուն տարվա, ընթացքում հավաքածու մշակած նյութը համառոտել և ամփոփել ﬕայն երկու հատորում։

Վանո Սիրադեղյան «Շաբաթվա երկրորդ կիրակին»

Այդ երեխան բաց դռների գիժ է։ Նա ամբողջ օրը սենյակի դուռը թակում է ներսից։ Ծնողները տանը լինելիս դուռը ներսից են փակում, միջանցք ելնելիս դրսից են փակում: Նրանք այնպես միանգամից են գյուղից քաղաք ընկել, որ քաղաք ասելով՝ փակ դուռ են հասկանում։ (Նրանք օրինավոր կենվորներ են։ Երբ վաղը տանտեր դառնան, նրանց կենվորներն էլ են երեխաներին սենյակում փակելու։ Նրանց նմանները երեք սենյակից մեկը տալիս են վարձով և կյանքում այդպես մնում են կենվոր՝ ուրիշի, ապա սեփական տանը)։ Ու այդ երեխան, երկու տարեկան այդ հրեշտակը, առանց հոգնելու, առանց լացի դուռը օրնիբուն թակում է ներսից։Մայրը այսօր անփույթ եղավ ու այդ երեխան գտավ իմ դուռը։

Անծանոթ բառերն իրենց բացատրություններով․․․

Ալեբախել-փոթորկել

Բաբան-մարտամեքենա

Գոսանալ-չորանալ

Դուքս-ազնվական

Երե-որսի կենդանի

Զմուռս— կնքամոմ

Ընդելուզել-հագցնել

Թաղար-ծաղկաման

Ժպիրհ-անամոթ

Իգիթ-քաջ

Լակոնիկ-համառոտ

Խանչալ-դաշույն

Ծեքծեքել— կոտրատվել

Կղերական-հոգևորական

Հորջորջանք-անուն

Ձեռնհաս-իրավասու

Ղունղունալ-գվգվալ

Ճլորթի-ճոճանակ

Մախաթ-ասեղ

Վանո Սիրադեղյան «Չհիշվող պատերազմ» / Վերլուծություն․․․

Ինչպես արդեն նկատել եմ Վանոյի շատ հոդվածներում ՝ միտքը կարող է փոխվել մի քանի անգամ։ Այստեղ նույնպես այդպես էր։ Բուն միտքը իհարկե հայ ժողովուրդն էր։ Հայերի բնավորությունը, վարքերն ու բարքեը, մտածողությունը։ Հոդվածքի ամենասկզբում խոսվում է հայերի մի դաժան ձևի մտածելակերպի մասին։ Ինչպես ասում է. «դեռ Տիգրան Մեծի ժամանակներից» սովոր է հայը պատերազմ չանվանել տվյալ երևույթը, մինչև որ ժողովորդի ամբողջ կեսին չվտարեն, չաքսորեն, չբնաջնջեն, տասնյակ հազար ընտանիքներ չմեռնեն, կանանց չբռնաբարեն, իսկ երեխաներին սպանեն։ Մինչ հողերը մինչեւ վերջ չկորցնեն և… և վերջնական տառապելով մահանան։ Հայերի համար միայն դա է պատերազմը, մինչդեռ այլ երկրներում այս հասկացությանը ուրիշ ձև են մոտենում։ Հայեր, մի ազգ՝ ով գիտի անգիր «Ավարայրի ճակատամարտը» մանրամասներով, բայց չգիտես ինչու իրենց անգամ չի էլ հետաքրքրում այդպես իմանալ Արցախյան պատերազմը և տեղն եկած ժամանակ դատարկաբանությամբ չլցնել մյունսերի գլուխը։ Հայեր, մի ազգ, որ չգիտես ինչու օգնություն երբեք չի խնդրում և կարծես չունի էլ օգնություն։ Եկեք հիշենք, որ ղարաբաղյան պատերազմի չորս տարիներին Սփյուռքից (մոտիկ ու հեռու) այդ պատերազմին մասնակցեցին 50 հոգուց ոչ ավել կամավորական։ Այո, Սփյուռքից։ Պատկերացնում ե՞ք։ Մինչ դեռ, երբ այլ երկրներում է լինում պատերազմ, ամեն ազգից, երկրից կամավորական հազարավոր ջոկատներ են հավաքվում և տարվում։ Եվ ինչքա՜ն այդպիսի ջոկատների մեջ են եղել մերոնք՝ մեր հայերը, որոնցից կեսն անգամ տուն չի վերադարձել։ Եվ հետո՞, հետո ի՞նչ։ Հետո այն, որ նորից կարելի է նշել այդ խայտառակ փաստը` 50 հոգի Սփյուռքից։ Դե, ինչ ասես, հայ ազգն է սա։ Եվ վերջապես հայերն այն ազգն են, որ… որ նրանց, ինչպես մյուսներին պետք չէ գիտե՞ք ինքնահաստատման համար պատերազմի մասնակցել։ Հայերը իրական պատերազմ տեսած ազգ են։ Էլ ի՞նչ ասենք։

Անուններն իրենց բացատրություններով․․․

Էլեն – ֆրանս. նշանակում է <լուսավոր>:

Ալիսա – ֆրանս. նշանակում է <մաքուր>, < թեվավոր> կամ <ազնվացեղ>:

Ասյա – հայկ. Ասյա աշխարհամաս:

Սիլվա – լատ. նշանակում է <անտառ>,<այգի> կամ <պարտեզ>:

Մարինե (Մարա) – լատ. նշանակում է <ծովի դուստր>:

Բառարանների տեսակները

Բառարանները բաժանվում են երկու մեծ խմբի՝ հանրագիտական և բանասիրական (լեզվաբանական)։

Հանրագիտական բառարանը պարունակում է անհրաժեշտ գիտելիքներ շրջապատող աշխարհի ու բնության, հասարակական կյանքի, գիտության ու մշակույթի, տնտեսության, տեխնիկայի, սպորտի ու նշանավոր մարդկանց վերաբերյալ, որոնք ընդգրկված են բառացանկերում։ Հանրագիտական բառարանները լինում են համընդհանուր և մասնաճյուղային։

Համընդհանուր հանրագիտական բառարաններ են անգլիական «Բրիտանիկա», ֆրանսիական «Լառուսը» և «Ռոբերը», «Խորհրդային մեծ հանրագիտարանը», 12-հատորանոց «Հայկական սովետական հանրագիտարանը», «Ինչ է, ով է» բառարանը, «Դպրոցական մեծ հանրագիտարանը»։

Մասնաճյուղային հանրագիտարաններից են «Բժշկական հանրագիտարանը», Հրաչյա Աճառյանի «Հայոց անձնանունների բառարանը», Էդուարդ Ջրբաշյանի և Մախչանյանի «Գրականագիտական տերմինների բառարանը», Պետրոսյանի «Հայերենագիտական բառարանը»։

Մխթարյան միաբանություն

Մխիթարյան միաբանությունը հոգևոր, ուսումնակրթական, գիտական և մշակութային կազմակերպություն է: Հիմնադրել է Մխիթար Սեբաստացին 1701 թ-ին, Կոստանդնուպոլսում: 1717 թ-ին միաբանությունը հաստատվել է Վենետիկի մերձակա Սբ Ղազար կղզում. Մխիթարյան է կոչվել Սեբաստացու մահվանից հետո: 

Մխիթարյան (սկզբնական շրջանում՝ Անտոնյան) միաբանությունը 1703–16 թթ-ին գործել է Հունաստանի Մեթոն բերդաքաղաքում, որը ենթակա էր Վենետիկի Հանրապետությանը: Միաբանությունը գործունեություն է ծավալել 2 ուղղությամբ՝ կրոնական-կաթոլիկական և հայագիտական-բանասիրական: 

Ավ. Իսահակյան «Մեր պատմիչները և մեր գուսանները» | Ձայնագրություն…