Ահաբեկչություն, ահաբեկիչների հոգեբանությունը

Ահաբեկչի անձի բնորոշ հոգեբանական հատկանիշներն են մշտական պաշտպանական պատրաստակամությունը, չափազանց ինքնամեկուսացումը և ուրիշների զգացմունքների նկատմամբ փոքր ուշադրությունը, երբեմն նույնիսկ նրանց անտեղյակությունը: Այս հատկությունները կապված են ահաբեկիչների պարանոյայի հետ, ովքեր հակված են մշտական սպառնալիք տեսնել «ուրիշների» կողմից և դրան պատասխանել ագրեսիվությամբ:

Ահաբեկիչների մոտ պարանիան զուգորդվում է կոշտության հետ (շարժունակության բացակայություն, փոփոխելիություն, մտածողության հարմարվողականություն), խրված հույզեր և փորձառություններ, որոնք երկար ժամանակ պահպանվում են նույնիսկ նրանց պատճառած պատճառի անհետացումից հետո: Կոշտ երևույթներն ու գործընթացները տանում են, կարծես, անհատականությունից ինքնուրույն փորձառություններ: Շատ ահաբեկիչներ ապրում են նարցիսիստական ​​մղումների հետ կապված ցավալի փորձառություններ, որոնց դժգոհությունը հանգեցնում է ինքնագնահատականի բացակայության և անհատի ոչ ադեկվատ ինտեգրման: Ընդհանրապես, ինքնասիրությունը բնորոշ է ահաբեկիչներին, և դա ոչ միայն ահաբեկչական կազմակերպությունների ղեկավարների, այլև սովորական կատարողների համար է: Այս հատկությունը կարելի է նկատել տարբեր կատեգորիաների պատկանող ահաբեկիչների շրջանում, հատկապես նրանց հայտարարություններում, որոնցում ակնհայտորեն հաղթանակ է նկատվում այս խմբին պատկանելու նկատմամբ: Նրանք համոզված են իրենց կատարելության, իրենց ակնառու անհատական ​​հատկանիշների և ուրիշների նկատմամբ գերազանցության մասին միայն կամ հիմնականում այն ​​պատճառով, որ պատկանում են այս էթնո-կրոնական խմբին, որը միակն է «ճիշտը»: Դա իրեն և մյուսներին ապացուցելու համար նման ահաբեկիչը հանդուգն հարձակումներ է գործում և անտեսում համամարդկային արժեքները:

Հեղափոխություն

Հեղափոխություն, հիմնաքարային փոփոխություն ուժի կամ կազմակերպչական կառուցվածքների մեջ, որը տեղի է ունենում համեմատաբար կարճ ժամանակահատվածում։ Արիստոտելը բնութագրում է քաղաքական հեղափոխության երկու ձև․

1․ Ամբողջական անցում մի սահմանադրությունից մյուսին,
2․ Գոյություն ունեցող սահմանադրության բարեփոխում

Հեղափոխություններ տեղի են ունեցել բազմաթիվ անգամներ մարդկության պատմության ընթացքում և տարբերվում են իրարից իրագործման մեթոդներով, տևողությամբ և առաջ տանող գաղափարախոսությամբ։ Դրանց արդյունքները ներառում են գլոբալ փոփոխություններ մշակույթում, տնտեսությունում և սոցիալ-քաղաքական կառուցվածքներում։

Վաճառականները վիճարկում են հեղփոխություն եզրույթի ներառունության սահմանները՝ դասակարգելով, թե ինչն է հեղափոխություն, և ինչը՝ ոչ։ Հեղափոխությունների վաղ ուսումնասիրությունները դիտարկում էին Եվրոպայի պատմությունը հոգեբանության տեսանկյունից, սակայն առավել նորարար մոտեցումները ներառում են մի շարք հասարակական գիտություններ, ինչպիսիք են սոցիոլոգիան և քաղաքագիտությունը։ Գիտնականների մի քանի սերունդներ բերել են հեղափոխության տարբեր բացատրություններ և ուսումնասիրել են այն տարբեր տեսանկյուններից, որի վրա էլ մեծ մասամբ հիմնված է հասկացության ամբողջական ընկալումը։

Գոյություն ունեն հեղափոխությունների տարբեր դասակարգումներ հասարակական գիտություններում և գրականության մեջ։ Այսպես, դասական սքոլաստ Ալեքսիս դը Տոքվիլլը տարբերակում է քաղաքական հեղափոխությունները, բիրտ և ինքնաբուխ հեղափոխություններ, որոնք փոխում են քաղաքական վիճակը, սակայն չեն փոխակերպում մի ամբողջ հասարակություն և դանդաղ և տևական հեղափոխությունները, որոնք կերպափոխում են մի ամբողջ հասարակությունը, սակայն որոնք տևում են մի քանի սերունդ (օրինակ՝ կրոնական հեղափոխությունները)։ Մարքսիստական դասակարգումներից մեկի համաձայն՝ հեղափոխությունները լինում են նախակապիտալիստական, վաղ բուժուական, բուրժուական, բուրժուա-դեմոկրատական, վաղ պրոլետարական և սոցիալիստական։

Կաճառական և հեղափոխությունների ժամանակակից ուսումնասիրող Չարլզ Թիլլին տարբերակում է հեղաշրջումը, ուժի վերից վար տեղափոխումը, քաղաքացիական պատերազմը, հեղափոխությունը և մեծ հեղափոխությունը (հեղափոխություն, որը փոփոխում է ինչպես քաղաքական, այնպես էլ սոցիալ-տնտեսական կարգը և քաղաքակրթական կացութաձևը, ինչպես 1789 թվականի Ֆրանսիական հեղափոխությունը կամ Իրանի Իսլամական հեղափոխությունը)։

Էթիկա

Էթիկա (Հուն. Ἠθικόν — «դիսպոզիցիա, սովորույթ») փիլիսոփայական առարկա է, որի ուսումնասիրության առարկաներն են բարոյական և բարոյական նորմերը:

Սկզբնապես, այս բառը նշանակում էր ընդհանուր բնակավայր և համատեղ կյանքի արդյունքում առաջացած կանոններ, հասարակություն միավորող նորմեր, որոնք նպաստում են անհատականության և ագրեսիվության հաղթահարմանը:

Այսինքն ՝ մարդկությունը մշակել է որոշակի կանոններ և օրենքներ, որոնք կօգնեն հասարակության մեջ ներդաշնակություն ձեռք բերել: Գիտության մեջ էթիկա նշանակում է գիտելիքների ոլորտ, իսկ բարոյականությունը կամ էթիկան նշանակում է այն, ինչ նա ուսումնասիրում է:

Կիլիկյան Հայաստանի պետական կարգը

Կիլիկյան Հայաստանի պետական կարգը ձևավորվել է ավատատիրական  Հայաստանի ավանդույթների հիման վրա՝ Մերձավոր Արևելքում հաստատված խաչակիր ասպետների իշխանությունների ու եվրոպական պետությունների կառավարող մարմինների ազդեցությամբ։

XI-XIV դարերում Կիլիկյան Հայաստանն իր հասարակական-քաղաքական և տնտեսական մակարդակով զարգացած ավատապետություն էր: Կիլիկյան Հայաստանի հասարակական և պետական կարգը որոշ չափով կրել է նաև բյուզանդական և արևմտաեվրոպական պետությունների ազդեցությունը, որն արտահայտվում էր հատկապես կառավարման մարմինների անվանումներում (գունդստաբլ, դուկ, կապիտան, կիր, կոմս, մարաջախտ, պարոն, պռոքսիմոս, ջամբռլայ, կանցլեր, սենեսկալ և այլն):

Երկիրը վարչական տեսակետից բաժանված էր նահանգների, գավառների, գյուղերի: Դրանք կարելի է համեմատել այժմյան Հայաստանի մարզերի, քաղաքների և գյուղերի հետ:

Պետության կառավարման կենտրոնը արքունիքն էր: Դրա մեջ մտնում էին  արքունի խորհուրդը, բարձրագույն դատական ատյանը և գործակալությունները:

Արքունիքի գլուխ սկզբում կանգնած էր Հայոց իշխանը, իսկ 1198 թվականից՝  Հայոց թագավորը:

Թագավորը՝ որպես պետության գլուխ և երկրի գերագույն տեր, օժտված էր բացառիկ իրավունքներով ու առանձնաշնորհներով։ Թագավորը վարում էր արտաքին հարաբերությունները, գլխավորում բանակը, պատերազմ հայտարարում, հաշտություն և պայմանագրեր կնքում, օրենքներ հրապարակում: Նրա հրահանգ կարգադրություններով հատում էին դրամներ, հիմնում քաղաքներ ու բերդեր, մաքսեր գանձում ներմուծվող ապրանքների համար, լուծում համապետական այլ կարևորագույն հարցեր: Նա իր մշտական դեսպաններն է ունեցել Հռոմում, Նեապոլում, Կոստանդնուպոլսում, Ֆրանսիայում, Անգլիայում, Եգիպտոսում, Մոնղոլիայում և այլուր։

Արքունիքի կառուցվածքը

Թագավորության հռչակումից ի վեր պետությունը կառավարել է արքունիքը, որը բաղկացած էր

1. գործակալություններից
2. վերին արքունի ատյանից

Արքունիխորհուրդը նման է մեր Խորհրդարանին: Կիլիկյան Հայաստանում այն կոչվում էր նաև Պարոնների Խորհուրդ: Պարոնների Խորհրդի նիստերը նախագահում էր թագավորը կամ նրա հանձնարարությամբ «պարոնաց պարոն» տիտղոսը կրող արքունի մեծ պաշտոնյան: Խորհրդի վճիռները հրապարակվում էին թագավորի անունից և նրա վավերացմամբ:

Պետության կառավարման կարևոր մարմիններից էին դատարանները: Արքունի գերագույն դատարանը քննում էր հիմնականում իշխանների վեճերը, նրանց օրինախախտումներն ու հանցագործությունները և այլն: Այն գերագույն իրավունքներ ուներ մյուս բոլոր դատարանների նկատմամբ: Կարելի է համեմատել Սահմանադրական դատարանի հետ:

1198թ.` Թագավորության հռչակումից հետո վերականգնվեց նաև թագադիրասպետիգործակալությունը: Հանդիսությունների ժամանակ նա էր թագ դնում թագավորի գլխին, կապում արքայական նշանները, հետևում արքունի կարգ ու կանոնին:

Վերին արքունի ատյանի գործառույթները

Ատյանի նիստերին մասնակցում էին խոշոր իշխանները՝ բերդատեր պարոնները։ Վերին արքունի ատյանը խորհրդատուի իրավասություն ուներ, իսկ նիստերը վարում էր թագավորը։

Պետության ազդեցիկ գործակալություններից էր պայլությունը կամ խնամակալությունը։

Պայլի գործառույթները

Խնամակալություն (պայլություն) գործակալությունը ծնունդ է առել դեռևս իշխանության շրջանում: Գործակալը կոչվում էր պայլ: Պայլը թագավորի առաջին խորհրդականը և գահաժառանգի դաստիարակն էր, իսկ գահակալի անչափահասության դեպքում՝ նրա խնամակալն ու պետության կառավարիչը։ Նա պետությունը կառավարել է նաև երկրից թագավորի ժամանակավոր բացակայության ժամանակ։

Սպարապետի գործառույթներ

Սպարապետության գործակալը՝ սպարապետը կամ գունդստաբլը, տնօրինում էր ռազմական գործերը։ Նա թագավորի առաջին տեղակալն էր. գլխավորել է ինչպես արքունի, այնպես էլ իշխանական զորամիավորումները։ Բանակի սպառազինման և պարենավորման գծով սպարապետի տեղակալը կոչվել է մարաջախտ։ Մարաջախտությունըզբաղվում էր բանակի սպառազինությամբ և պարենի մատակարարմամբ: Նա սպարապետի տեղակալն էր: Սպասալարը արքունական հեծելազորի հրամանատարն էր:

Ջանցլերի (կանցլեր) գործառույթները

Արքունի դպրապետության (քարտուղարություն) գործակալը՝ ջանցլերը (կանցլեր) կամ ատենադպիրը, վարել է արտաքին գործերը ու դիվանագիտական հարաբերությունները, կազմել, թագավորի հետ ստորագրել և իր մոտ պահվող պետական կնիքով վավերացնում էին պետական հրովարտակները, շնորհագրերը, գրագրությունները։ Նա է պահել պետական կնիքը, ղեկավարել դիվանագիտական հարաբերությունները, թագավորի անունից բանակցություններ վարել օտարերկրյա պետությունների հետ։ Այդ պաշտոնը սովորաբար վարել է Սսի արքեպիսկոպոսը, երբեմն՝ օտար լեզուների գիտակ, տաղանդավոր անձը։ Ի դեպ, 1260-89թ. այդ պաշտոնը վարում էր ոչ թե Սսի արքեպիսկոպոսը, այլ Վահրամ Րաբունին:

Սեղանապետության գործակալի գործառույթները

Երկրի կառավարման համակարգում մեծ էր արքունի պալատի կառավարչի՝ սենեսկալիդերը: Սեղանապետության գործակալը զբաղվել է արքունի տան եկամուտներով ու ծախսերով, պալատի տնտեսությամբ, համարվել է թագավորի խորհրդական և «հավատարիմ տանն արքայի»։

Մաքսապետության գործակալի գործառույթները

Մաքսապետության գործակալությունը (պռոքսիմոս) նման է Հարկային վարչությանը: Պռոքսիմոսը  ղեկավարում էր պետական եկամուտները, մասնավորապես՝ մաքսային և տուրքային գործերը, ներքին և արտաքին առևտրական հարաբերությունները: Նրան էին ենթարկվում քաղաքների, նավահանգիստների, մաքսատների վերակացուները՝ կապիտանները կամ մինապանները, ինչպես նաև ներքին հարկագանձումների, շուկաների, չափ ու կշիռների հսկման հետ կապված մանր պաշտոնյաները:

Արքունիքում գործել են նաև այլ բարձրաստիճան պաշտոնյաներ՝  իշխանաց իշխանը, թագադիր իշխանը, սուրհանդակապետը (պետական փոստի գործակալ) և այլն։

Թագուհու գործառույթները

Մեծ հեղինակություն է վայելել տիկնաց տիկինը՝ թագուհին։ Նա մասնակցել է արքունի և իշխան, խորհրդի նիստերին, քաղաքական մեծ դեր խաղացել հատկապես թագավորի բացակայության կամ մահվան դեպքերում։

Բանակը

Կիլիկիայի հայկական պետությունն իր գոյության ողջ ընթացքում պատերազմների մեջ էր, ուստի կանոնավոր և ուժեղ բանակ ունենալն անհրաժեշտություն էր: Մշտական բանակի կազմակերպումն սկսվեց դեռևս Ռուբինյան առաջին իշխանների օրոք: Պատերազմի ժամանակ բանակի թվակազմը հասնում էր 60 հազարի:

Բանակը բաղկացած էր արքունի և իշխանական գնդերից: Պատերազմների ժամանակ գյուղացիներից և քաղաքացիներից կազմվում էր աշխարհազոր: Կանոնավոր բանակի միջուկը ձիավորներից (ասպետներից) կազմված հեծելազորն էր: Կիլիկիայում ևս սահմանվել էր ձիավորի (ասպետ) աստիճան: Այն ստանալու համար անհրաժեշտ էր քննություն հանձնել զինվորականի համար անհրաժեշտ գիտելիքներից: Ձիավորի աստիճանի շնորհումը տեղի էր ունենում հանդիսավոր պայմաններում: Այն ստացել են 14-20-ամյա տարիքում: Բանակում նշանակալից թիվ էր կազմում հետևակը:
Հայոց բանակում մեծ տեղ ուներ նաև ռազմական նավատորմը: Առանց նրա գոյության անհնար էր պաշտպանել պետության ծովային սահմանները: Այն անհրաժեշտ էր նաև ծովային առևտրի անվտանգությունն ապահովելու համար:

Կիլիկիայում հայկական պետության ստեղծման պատմական գործոնները

Գտնվելով Մեծ Հայքից դուրս՝ այն զբաղեցնում է պատմական Կիլիկիա շրջանը։Մայրաքաղաքը սկզբնապես Բարձրբերդն էր, իսկ 1098 թվականից՝ Վահկա ամրոցը։ 1198 թվականին Լևոն Բ Մեծագործի թագադրումով Կիլիկյան Հայաստանը վերածվեց Կիլիկիայի հայկական թագավորության:Կիլիկիայի հայկական թագավորության հիմնադրումն ու ամրապնդումն իրենց չափազանց կարևոր դերն ունեին Արևելքի միջազգային խառը իրադրության մեջ։ 1211 թվականին Օտտո IV-ի ուղարկած թագով Ռուբեն-Ռայմոնդը հանդիսավորությամբ օծվեց Լևոն Բ-ի գահաժառանգ։

1080 թվականին, Գագիկի մահից հետո Ռուբենը տեղի հայերի օգնությամբ ապստամբություն բարձրացրեց ընդդեմ բյուզանդացիների:  Ռուբենի հետնորդները կոչվեցին Ռուբինյաններ:Հեթումյանները մշտապես մրցակցում էին Ռուբինյանների հետ:

Լևոն Ա իշխանը՝ Թորոսի եղբայրը, գահ բարձրացավ 1129 թ։ Նա կարողացավ նվաճել Դաշտային Կիլիկիայի որոշ ափամերձ քաղաքներ։

Սելջուկ-թուրքերի արշավանքները

Թուրքերի մի մասը, իրենց առաջնորդ Սելջուկի ժառանգների ղեկավարությամբ, XI դ. սկզբներին գրավեց Պարսկաստանը և մոտեցավ Հայաստանի սահմաններին:

1047թ. սելջուկ-թուրքերի 20-հազարանոց բանակն առաջին անգամ արշավեց Հայաստան: Այն ներխուժեց Վասպուրական և հասավ մինչև Բասեն գավառ:

Սելջուկյան 100-հազարանոց զորքը երկրորդ անգամ Հայաստան ներխուժեց 1048թ.: Միևնույն ճանապարհով մուտք գործելով երկիր՝ սելջուկները կենտրոնացան Բասենում ու Կարնո դաշտում: Այստեղից նրանք տարածվեցին դեպի երկրի բոլոր կողմերը: Թշնամին ամենուրեք մահ ու ավերածություն սփռեց՝ չխնայելով անգամ ծերերին ու երեխաներին:

Բյուզանդական բանակն անգործության էր մատնված և սկզբում չփորձեց անգամ դիմադրել թշնամուն: Սելջուկները հարձակվեցին Կարինի մոտ գտնվող վաճառաշահ անպարիսպ Արծն քաղաքի վրա: Նրանք հրկիզեցին ու կործանեցին Արծնը, թալանեցին և գերի տարան բնակչության մեծ մասին:

Բյուզանդացիները դուրս եկան իրենց թաքստոցներից միայն այն ժամանակ, երբ սելջուկները պատրաստվում էին վերադառնալ Ատրպատական: Իրենց միացնելով հայկական ու վրացական զինուժը՝ բյուզանդացիները սելջուկներին ճակատամարտ տվեցին Բասենում: Սակայն բյուզանդական բանակը ծայրաստիճան անմիաբան էր, ուստի ծանր պարտություն կրեց:

1054թ. սելջուկ-թուրքերի երրորդ արշավանքը ղեկավարում էր նրանց սուլթան Տուղրիլը: Այս անգամ թշնամուն համառորեն դիմադրեցին Կարս քաղաքի պաշտպանները: Նրանցից Թաթուլ անունով մի հայ զորական մահացու վիրավորեց Տուղրիլի երիտասարդ ազգականներից մեկին, բայց գերի ընկավ: Թիկնեղ ու հաղթանդամ հայ ռազմիկն իր տեսքով հիացրեց Տուղրիլին, և նա խոստացավ ազատ արձակել Թաթուլին, եթե վիրավոր թուրքը փրկվի մահից: Հպարտ զինվորականը համարձակորեն պատասխանեց, որ եթե հարվածն իրենն է, ապա հակառակորդն անպայման կմեռնի:

1064թ. բյուզանդական զորքերն այս անգամ ևս դիտողի դերում էին: Երբ սելջուկները պաշարեցին Անին, քաղաքի բյուզանդական կայազորը քաշվեց միջնաբերդ և անտեր թողեց բնակչությանը: Թշնամին փլատակների կույտի վերածեց ծաղկուն քաղաքը: Կարսի, Սյունիքի և Տաշիր-Ձորագետի թագավորները հպատակություն հայտնեցին սելջուկ-թուրքերին և փրկվեցին ավերածություններից: Այսպես նվաճվեցին Այրարատյան դաշտը և Հայաստանի հյուսիսային շրջանները:

Մանազկերտի ճակատամարտից հետո նվաճվեցին Հայաստանի հարավային ու արևմտյան շրջանները, որոնք մինչ այդ չէին ենթարկվել ավերածությունների: Ամբողջ Հայաստանը ներառվեց սելջուկների հսկայածավալ սուլթանության մեջ:

Սելջուկ-թուրքերի արշավանքների և տեղաշարժերի հետևանքով խիստ տուժեց Հայաստանի գյուղատնտեսությունը: Հատկապես ծանր վիճակում հայտնվեցին քաղաքները: Անկում ապրեցին միջազգային տարանցիկ առևտուրը և արհեստագործությունը: Հայ իշխաններն ու ազատները զրկվեցին իրենց հողային տիրույթներից: Հայոց այրուձին ցրվեց ու ժամանակի ընթացքում հեռացավ օտար երկրներ: Մշտական կռիվների և տնտեսական անկման պատճառով հայության մի ստվար հատված թողեց հայրենիքը: Սկսվեց արտագնացությունը կամ գաղթը դեպի հարևան երկրներ՝ գլխավորապես Բյուզանդիայի խորքերը՝ Փոքր Հայք, Կապադովկիա և Կիլիկիա:

Աշոտ 2-րդ երկաթ

Աշոտ Բ Երկաթ (881-884 – 929), Հայոց թագավոր 914 թվականից։ Հաջորդել է հորը՝ Սմբատ Ա Բագրատունուն։ Աշոտ Բ–ի գահակալության սկզբում Հայաստանն ապրում էր ծանր իրավիճակ։ Ատրպատականի Յուսուֆ ամիրայի զորքը ներխուժել էր Հայաստան և սպառնում էր վերացնել երկրի անկախությունը։ Հայ ժողովուրդը ոտքի ելավ հայրենիքը պաշտպանելու համար։ Իր եղբոր՝ Մուշեղի հետ 910 թվականին դուրս է եկել Յուսուֆ ամիրայի դեմ, Ձկնավաճառի ճակատամարտում գլխավորել հայոց բանակը։

Հոր եղերական մահից հետո մյուս եղբոր՝ Աբասի հետ արաբներից ազատագրեց Հայաստանի մի շարք մասեր։ 915 թվականին Յուսուֆը կրկին ներխուժեց Հայաստան, Աշոտ Բ մեկնեց Բյուզանդիա, բանակցեց Կոստանդին Ծիրանածին կայսեր հետ։ Բյուզանդիան նրան ճանաչեց Հայոց թագավոր և տվեց օգնական զորք։ Աշոտ Բ ծավալեց իր պայքարը բոլոր կենտրոնախույս ուժերի դեմ՝ ձգտելով ստեղծել քաղաքականապես միասնական Հայաստան։

Աշոտ Բ-ի հորեղբոր որդին՝ Աշոտ Շապուհյանը, որ դեռ Սմբատ Ա-ի օրոք հարում էր Յուսուֆին, վերջինիս կողմից 915 թվականին ճանաչվեց որպես Հայոց թագավոր։ Դառնալով Աշոտ Բ-ի հակաթոռը՝ նա պայքար սկսեց օրինական թագավորի դեմ։ Հովհաննես Դրասխանակերտցի կաթողիկոսը փորձ արեց հաշտեցնել նրանց։ Թեև Աշոտ Շապուհյանն ստացավ Վաղարշապատն իր շրջակայքով, բայց չդադարեցրեց պայքարը։

Աշոտ Բ-ի դեմ դուրս եկան նաև Գուգարքի Շամշուլդե բերդի տերերը։ Ապստամբեց նաև աները՝ Գարդմանի իշխան Սահակ Սևադան։ Աշոտ Բ գերի վերցրեց Սահակ Սևադային ու նրա որդուն և կուրացնել տվեց նրանց։ Նա հարկադրված եղավ պայքարել նաև Ուտիք նահանգի ապստամբ իշխան Ցլիկ Ամրամի և վրաց Գուրգեն իշխանի դեմ։ Աշոտ Բ ստիպված էր քաշվել Սևանա կղզին և այնտեղից կազմակերպել պայքարը։ Սևանի ճակատամարտում նրան հաջողվեց պարտության մատնել Յուսուֆ ամիրայի Բեշիր զորապետին։ Այնուհետև հաղթահարելով ներքին ու արտաքին թշնամիների դիմադրությունները՝ նա վերականգնեց Բագրատունյաց թագավորության սահմանները։

922 թվականին Աշոտ Բ-ին շնորհվեց «Շահնշահ Հայոց և Վրաց» տիտղոսը։ Աշոտ Շապուհյանը դուրս մղվեց ասպարեզից։ Խիզախության և կորովի համար Աշոտ Բ ստացել է «Երկաթ» մականունը։ 928 թվականին Աշոտ Երկաթը Ատրպատականի ամիրայի հետ դիմակայել են և հետ շպրտել բյուզանդական զորքերին։

8-րդ դարի հակաարաբական ապստամբությունները

7-րդ դարի սկզբներին Պարսկաբյուզանդական մրցակցությունը Հայաստնաի համար շարունակվում էր, միևնույն ժամանակ հզորանում էր մի նոր պետություն՝ Արաբական խալիֆայությունը:

622 թ, որը մահմեդականների համար համարվում է հիջրայի թվական և իրենց տոմարի սկիզբը, Արաբական թերակղզու Մեքքա քաղաքում, ոմն Մուհամեդ իրեն հայտարարեց Աստծո մարգարե և սկսեց տարածել իսլամը: Շուտով Իսլամը լայն տարածում գտավ ռազմատենչ իրանական քոչվոր ցեղերի շրջանում և նրանց միավորեց արաբական խալիֆայության մեջ: Մուհամեդը հռչակվեց առաջին խալիֆ և սկսեց իր աշխարհակալ նվաճումները:

Արաբները 636 թ. պարտության մատնեցին բյուզանդացիներին, 637 և 642 թթ. պարտության մատնեցին պարսիկներին և ներխուժեցին Փոքր Ասիա: 640 թ. արաբներն առաջին անգամ ներխուժեցին Հայաստան և հոկտեմբերի 6-ին գրավեցին Դվինը: Արաբների հայտնվելն այնքան անսպասելի էր, որ հայ իշխաններից ոչ ոք չկարոցացավ դիմադրություն կազմակերպել: Ձեռք բերելով հարուստ ավար, նրանք թողեցին Հայաստանը: 642-643 թթ. արաբները երկրորդ արշավանքը ձեռնարկեցին: Այս անգամ Թեոդորոս Ռշտունի իշխանը նախապատրաստվել էր դիմադրության և ծուղակ պատրաստել արաբների համար: Հայերը պարտության մատնեցին արաբներին Կոգովիտ գավառում, Երևանի բերդի մոտ և Արծափ գյուղի մոտ: Երրերդ արշավանքը դեպի Հայաստան տեղի ունեցավ 650 թվականին այն գրավելու և հպատակեցնելու մտադրությամբ: Հայ իշխաները գիտակցում էին, որ պետք է ելք գտնել այս իրավիճակից: Նրանց մի մասը Ներսես Տայեցի կաթողիկոսի գլխավորությամբ գտնում էր, որ պետք է պայքարել խալիֆայության դեմ՝ դաշնակցելով Բյուզանդիայի հետ, մյուս խումբը Թեոդորոս Ռշտունու գլխավորությամբ պնդում էր, որ Բյուզանդիան այլևս ուժեղ դաշնակից չէ և պետք է դաշնակցել արաբների հետ: Արաբները ընդունեցին Ռշտունու առաջարկը դաշինք կնքելու վերաբերյալ: 652 թ. կնքվեց հայ-արաբական հաշտությունը, որով Հայաստանը ընդունում էր արաբների գերիշխանությունը, սակայն 3 տարով ազատվում էր հարկերից, որից հետո հարկերի չափը որոշելու էին հայերը:

Հայաստանին թույլատրվում էր պահել 15000 բանակ, արաբները պարտավոր էին պահպանել Հայաստանի սահմանները օտարների հարձակումներից, հայ նախարարների իրավունքները պահպանվում էին: Հայ-արաբական դաշինքը անհանգստացրեց բյուզանդացիներին և նրանք հարձակվեցին Հայստանի վրա: Սկզբում արաբներն օգնեցին հայերին, իսկ հետո դրժեցին դաշնագիրը և նույնպես հարձակվեցին հայերի վրա: Հազարավոր գերիների հետ միասին գերեվարվեց նաև Ռշտունին, որը հետագայում մահացավ գերության մեջ: 670-680-ական թվականներին՝ օգտվելով արաբական թուլությունից հայերը ձեռք բերեցին փաստական անկախություն, սակայն 698 թ. Մուհամեդ իբն Մրվանը մեծ բանակով ներխուժեց Հայաստան և մինչև 700 թվականը տևած արշավանքների ընթացքում ավերեց երկիրը: 700 թ. ՝ Հայաստանի վերջնական նվաճումից հետո  Հայաստնը վերածվեց նոր վարչամիավորի՝ Արմինիա անունով և նշանակվեց նոր արաբ կառավարիչ: Շուտով արաբները երկիրը ենթարկեցին ծանր լծի. Հայաստանը կողոպտվում էր և քայքայվում: Հայաստանի ներքին կյանքում ազդեցիկ դիրք ունեին Հայոց Իշխանը, Սպարապետը և կաթողիկոսը: 703 թ. հայերի դիրքերը թուլացնելու նպատակով գերվեցին հայոց իշխան և սպարապես Սմբատ Բագրատունին և կաթողիկոս Սահակ Զորափորեցին: Սա առաջացրեց հայերի դժգոհությունը և այն մեղմելու համար Սմբատ Բագրատունին ազատ արձակվոց, վերջինս վերադարձավ Հայաստան և գլխավորեց հասունացող ապստամբությունը: Մի քանի համախոհ իշխանների հետ Սմբատ Բագրատունին որոշեց հեռանալ Բյուզանդիա: Արաբները Սմբատ Բագրատունու 2000-անոց ջոկատի դեմ ուղարկում են 5000-անոց գունդ: Սակայն 703 հունվարին ՝ ձմռան պայմաններում արաբները կորցրել էին իրենց մարտունակությունը, այս հանգամանքից օգտվեցին հայերը և արաբներին քշեցին դեպի Արաքս գետը, որտեղ էլ բազմաթիվ արաբներ վախճանվեցին: Սմբատ Բագրատունին նոր հաջողության հասավ Վասպուրականի Ռշտունիք գավառում, իսկ Կամսարական իշխանները՝ Վանանդում, սակայն ուժերն անհավասար էին և ապստամբությունը ճնշվեց արաբների կողմից: Վարդանակերտի պարտության վրեժը խալիֆայությունը փորձեց լուծել շատ ստոր ճանապարհով. Խալիֆի կարգադրությամբ՝ Նախճվանի արաբ կառավարիչը իր մոտ կանչեց հայ նախարարներին՝ զորքը հաշվառելու պատրվակով և դաժանորեն հրկիզեց եկեղեցիներում: Այս դեպքերից հետո հարկերը բարձրացվեցին՝ ծխահարկից բացի, հայերը հիմա վճարում էին նաև հողահարկ և գլխահարկ: Լավագույն հողերից դուրս էր մղվում հայ բնակչությունը, որի տեղը զբաղեցնում էին եկվոր արաբները: 748 թ. նոր ապստամբություն սկսվեց Գրիգոր Մամիկոնյանի գլխավորությամբ, որին հարկադրված միացավ Աշոտ Բագրատունին: Բագրատունիները լքեցին ապստամբների շարքերը: Գրիգոր Մամիկոնյանը կուրացրեց Աշոտ Բագրատունուն՝ իրենց լքելու համար: 750 թ. այս ապստամբությունը ևս ճնշվեց Աբասյանների կողմից, որոնց ուղարկած հարկահանները սկսեցին էլ ավելի ճնշել հայերին՝ հարկ պահանջելով անգամ մահացածների համար: 762 թ. նոր ապստամբություն է բռնկվում Արծրունիների գլխավորությամբ:

774 թ. մեկ այլ ապստամբություն առաջացավ Արտավազդ Մամիկոնայնի գլխավորությամբ: Շուտով ճանաչված առաջնորդ դարձավ Մուշեղ Մամիկոնյանը, որին աջակցում էր հայոց սպարապետ Սմբատ Բագրատունին: Նրանց միասնական ուժերը մեծ վնասներ պատճառեցին արաբական զորքերին: 775 թ. գարնանը 30 հազարանոց Արաբական զորքը մտավ Հայաստան և ապրիլի 15-ին Արճեշի մոտակայքում պարտության մատնեց հայերին: Ապստամբների մնացած ուժերը գերադասեցին ընդառաջ գնալ և պատվով մեռնել: Ճակատամարտը տեղի ունեցավ Արածանիի ափին  ապրիլի 25-ին: Ապստամբներից շատերը ՝ այդ թվում նաև Մուշեղ Մամիկոնյանն ու Սմբատ բագրատունին զոհվեցին հերոսի մահով: Մամիկոնյանների կորուստներն ամենամեծն էին, հետագայում նրանք չկարողացան վերականգնել իրենց ուժերը և հեռացան պատմության թատերաբեմից:

Հայ-արաբական պայմանագիր

652 թվականին Արաբական խալիֆության ապագա մայրաքաղաք Դամասկոսում հայոց իշխան և սպարապետ Թեոդորոս Ռշտուոնու  և Ասորիքի  կառավարիչ Մուաիվայի միջև։

Թեոդորոսը հեռատեսորեն հաշվի էր առնում այն փոփոխությունները, որ տեղի էին ունեցել հարևան երկրներում։ Թուլացած Բյուզանդիան ստիպված էր հոգալ սեփական անվտանգության մասին և զորքերը դուրս էր բերել Հայաստանից։ Նման պայմաններում Ռշտունին որոշում ընդունեց կողմնորոշվել դեպի օրեցօր հզորացող Արաբական խալիֆայությունը և պայամանգիր կնքել նրանց հետ։

  Արաբական արշավանքներից հետո Թեոդորոս Ռշտունին հայրենիքի ներքին ինքնուրույնությունը պաշտպանելու համար 652թ. պայմանագիր կնքեց արաբների հետ։ Պայմանգրում ներառված էին հետևյալ կետերը՝

• Հայաստանը 3 տարի ժամկետով ազատվեց հարկ վճարելուց, որից հետո պետք է վճարեր այնքան, որքան կկամենար
• Արաբները պարտավորվում էին պաշտպանելու Հայաստանի սահմանները բոլոր հնարավոր հարձակումներից
• Հայաստանը իրավունք էր ստանում պահելու 15 000-անոց այրուձի, որի ծախսերը պետք է հոգային հայ նախարարները
• Արաբ ոչ մի պաշտոնյա Հայաստան չէր մտնելու
• Արաբները Հայաստանի բերդերում չպետք է տեղավորեին կայազորներ

Պայմանագիրը ուժի մեջ մտավ, երբ Կոստանդ կայսրը 653թ. 100 հազարանոց զորքով եկավ և կանգ առավ Դվերջան գավառում։ Այստեղ նրան դիմավորեց արաբ դեսպանը և զգուշացրեց նրան, որ եթե մտնի Հայաստան, ապա արաբները կդիմավորեն նրան, սակայն կայսրը չլսեց և շարունակեց գրոհը, գրավեց Հայաստանը։ 652 թ. պայմանագրի համաձայն Մուավիան Հայաստան ուղարկեց արաբական զորք և դուրս վռնդեց բյուզանդական զորքին։

Հայաստանը շնորհիվ Թեոդորոս Ռշտունու հեռատես քաղաքականության ձեռք բերեց կիսանկախ վիճակ՝ ձևականորեն ընդունելով արաբական գերիշխանությունը։ Արաբները Հայաստանի նվաճումը ավարտելուց հետո Թեոդորոսին տարան Դամասկոս, որտեղ և մի քանի տարի հետո մահացավ։

Հայ-արաբական համաձայնագիրը չնայած երբեմն խախտվում էր, մեծ նշանակություն ունեցավ, քանի որ, ձևականորեն ճանաչելով արաբական գերիշխանությունը, Հայաստանը մինչև 7-րդ դարի  վերջ պահպանեց իր փաստական անկախությունը։ Այդ ընթացքում արվեցին մշակույթի ու տնտեսության զարգացման քայլեր։

Համո Սահյան «Հայաստան ասելիս» / Ձայնագրություն

«Հայաստան ասելիս»