Առաջին հանրապետությունը հիմնադրվեց հայ ժողովրդի համար ծանր ժամանակահատվածում, երբ երիտթուրքական բնաջնջման ծրագրից խուսափած բազմահազար հայ գաղթականներն ու սովը, տրանսպորտային ուղիների շրջափակումները, քեմալական Թուրքիայի հարձակումը, ինչպես նաև Ռուսական Կայսրության մանիպուլատիվ ու դավաճանական կեցվածքը Դաշնակցական Կառավարության նկատմաբ հնարավորություն չէին ընձեռելու պետության ղեկավարներին ստեղծել կայուն պետություն։ Առաջին հանրապետությունը գոյատևեց մինչև 1920 թվականի դեկտեմբերի 2-ը, երբ Ռուս-թուրքական համատեղ բազմամսյա ագրեսիայի հետևանքով Հայաստանի հանրապետության արևմտյան և հարավ–արևմտյան գավառները՝ այդ թվում Կարսը, Արդահանը, Կաղզվանը, Սուրմալու–Իգդիրը՝ սրբազան Արարատ լեռով, անցան քեմալական Թուրքիային, իսկ արևելյան գավառները՝ օկուպացվեցին բոլշեվիկների կողմից ու բաժանվեցին մի քանի մասի՝ Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն, Նախիջևանի երկրամաս, Արցախ, Գարդման-Գանձակ՝ Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության կազմում և այլն։ Այդ ամենը իր այսպես կոչված իրավական ձևակերպումը ստացավ և Լենին-Աթաթուրք ապօրինի 1921 թ․ մարտի 16–ի Ռուս–թուրքական եղբայրության Մոսկովյան պայմանագրով, որը սակայն, իր ստորագրման պահից սկսած մինչ այժմ հակասում է միջազգային իրավունքի նորմերին, և այդ իսկ պատճառով, որպես ապօրինի միջազգային պայմանագիր՝ գրանցված չէ ՄԱԿ–ի միջազգային պայմանագրերի ռեգիստրում։ Չնայած կարճ կյանքին՝ Առաջին Հանրապետության դերը անգնահատելի է, նախ և առաջ՝ Հայոց Պետականությունը վերակերտելու առումով:
Рубрика: Պատմություն 11
Հայաստանի 1-ին հանրապետության միջազգային դրությունը
Հայաստանի առաջին Հանրապետության պատմությունը, իր արտաքին
և ներքին քաղաքականության մեջ տեղի ունեցած կտրուկ շրջադարձերով
պայմանավորված, բաժանվում է երեք հիմնական փուլերի.
- 1918 թ. հունիս-նոյեմբեր. դեռևս շարունակվում էր համաշխարհային
պատերազմը, Անդրկովկասը զավթել էին թուրք-գերմանական զորքերը, հայ ժողովուրդը կծկված էր մի բուռ հողի վրա (շուրջ 12 հազ.
քառ. կմ)՝ գաղթականներով ու սովյալներով լի: - 1918 թ. դեկտեմբեր-1920 թ. ապրիլ. ավարտվեց Առաջին աշխարհամարտը: Իր ուժը կորցրեց Օսմանյան Թուրքիայի հետ 1918 թ. հունիսի
3-ի պարտավորագիրը և հունիսի 4-ի դաշնագիրը: Քաղաքական նոր
պայմաններում Հայաստանի Հանրապետությունը դրսևորեց արևմտյան կողմնորոշում՝ ակնկալելով, որ Համաձայնության պետությունները կգնահատեն հայ ժողովրդի ներդրումը պատերազմի հաղթության գործում և հաշվի կառնեն նրա կրած մեծ զոհողությունները
և կաշխատեն լուծել հայության արդար պահանջը՝ ստեղծել միացյալ
ու անկախ Հայաստան: Այս փուլում Հայաստանի Հանրապետությունը, դուրս գալով շրջափակումից, շարունակեց հարաբերություններ հաստատել ոչ միայն իր հարևանների, այլ նաև Ռուսաստանի ոչ
խորհրդային (հակաբոլշևիկյան) պետական կազմավորումների և այլ
երկրների հետ: Հանրապետությունը աստիճանաբար ընդարձակեց
12
իր սահմանները՝ ներառելով գրեթե ամբողջ Արևելյան Հայաստանը
(70 հազար քառակուսի կիլոմետր): - 1920 թ. մայիս-դեկտեմբեր. գեներալ Ա. Դենիկինի Կամավորական
բանակի պարտությունից հետո ավարտվեց Ռուսաստանի ոչ
խորհրդային (հակաբոլշևիկյան) պետական կազմավորումների հետ
նրա հարաբերությունների երկամյա գործընթացը: Քաղաքական նոր
պայմաններում Հայաստանի Հանրապետությունը փոխեց արտաքին
քաղաքական ուղղվածությունը, այսինքն՝ սկսել բանակցել Խորհրդային Ռուսաստանի հետ:
Հայկական պետականության ձևավորումն ու ամրապնդումը
Ազգային անկախ պետականությունը ծնվեց պատմական դժվարին պայմաններում: Արդեն գիտենք, որ 1918 թ. մայիսին թուրքական զորքերը ներխուժել էին Արևելյան Հայաստան և Այսրկովկաս: Անդրկովկասյան դաշնային հանրապետության վրաց-թաթարական մեծամասնությունը առանձին հաշտության եզրեր էր փնտրում թուրքերի հետ: Հայերը փորձեցին ստանալ գերմանացիների պաշտպանությունը: Գերմանիայի ներկայացուցիչ ֆոն Լոսովի խորհրդով Հայոց ազգային խորհրդի ներկայացուցիչներ Հ. Օհանջանյանն ու Ա. Զուրաբյանը մեկնեցին Բեռլին: Մայիսի 26-ին գումարվեց Անդրկովկասյան Սեյմի վերջին նիստը, որը վրացիների պնդումով ընդունեց ԱԺԴՀ-ի լուծարման մասին որոշում: Այդ օրը հռչակվեց նաև Վրաստանի անկախությունը: Նույն օրը գումարվեց Հայոց ազգային խորհրդի նիստ: Վրաստանի անկախությունն ընդունելով որպես կատարված փաստ՝ Ազգային խորհուրդն իր վրա վերցրեց հայկական շրջանների նկատմամբ ժամանակավոր կառավարության գործառույթներ:
Read moreՄերձավոր և Միջին Արևելքի երկրները 20-րդ դարի առաջին կեսին
Փարիզի վեհաժողովի և Վերսալ–վաշինգտոնյան համակարգի շրջանակներում էական փոփոխություններ գրանցվեցին նաև Մերձավոր և Միջին Արևելքում։ Այստեղ ձևավորվեց աշխարհաքաղաքական նոր իրավիձակ։ Նախկինում եղած մեկ խոշոր պետությանը` Օսմանյան կայսրությանը, փոխարինեցին մի քանի պետություններ։
Մեծ Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի միջև 1916 թ. կնքված Սայքս–Պիկոյի գաղտնի համաձայնագրով Օսմանյան կայսրության կազմում գտնվող արաբական շրջանները պետք է բաժանվեին նրանց միջև։ 1918 թ. հոկտեմբերին Մերձավոր Արևելքում անգլիական զորքերի հրամանատար գեներալ Ալլեն-բիի հրամանով Պաղեստինը, Սիրիան, Հորդանանը և Լիբանանը բաժանվեցին երեք ազդեցության գոտիների, որտեղ բարձրագույն իշխանությունը պատկանում էր անգլիական զինվորական հրամանատարությանը։
Մանդատի վերաբերյալ Ազգերի լիգայի որոշման համաձայն` Ֆրանսիան իրավունք ստացավ Սիրիայում և Լիբանանում պահելու զինուժ, ոստիկանություն և օգտագործելու բոլոր հաղորդակցության ուղիներն ու կապի միջոցները:
Աշխարհամարտում Օսմանյան կայսրությունը ծանր պարտություն կրեց։ Անտանտի զորքերը Մուդրոսի զինադադարի կնքումից հետո մտան Դարդանելի և Բոսֆորի նեղուցներ, այնտեղից էլ` Սև ծով։ Տարածքային կորուստները և սուլթանի անզորությունը` կանգնեցնելու տերության փլուզումը, խթանեցին ազգայնական ուժերի միավորմանը գեներալ Մուստաֆա Քեմալի գլխավորությամբ: 1923 թ. Թուրքիան հռչակվեց հանրապետություն՝ Անկարա մայրաքաղաքով։ Քեմալը վարում էր երկրի արդիականացման քաղաքականություն արևմտականացման ուղիով։ Նրա նպատակն էր ստեղծել աշխարհիկ պետություն։
Read moreԵրկրորդ աշխարհամարտ
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը սկսվել է սեպտեմբերի 1-ին 1939թվականին երբ Գերմանիան հարձակվեց Լեհաստանի վրա, որից երկու օր անց Բրիտանիան և Ֆրանսիան պատերազմ հայտարարեցին Գերմանիային: Երկրորդ աշխարհամարտը ծագել է իմպերիալիստական տերությունների միջև քաղաքական, տնտեսական և գաղափարական հակասությունների սրման հետևանքով: Ֆաշիստական Գերմանիան, Իտալիան և Ճապոնիան պայքարել են Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի ու ԱՄՆ-ի քաղաքական տիրապետող դիրքերը թուլացնելու և աշխարհի նոր վերաբաժանման նպատակով: Կարևոր խնդիր էր նաև Խորհրդային Միության տապալումն ու կոմունիստական վտանգի վերացումը: Այն սկսվել է Վերսալ-վաշինգտոոնյան խաղաղության շրջանակներում իրենց լուծումը չստացած հակամարտությունների պատճառով, որոնք 1920-30ական թվականներին ավելի սրվեցին։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի իրականացումը անխուսափելի էր Վերսալ-վաշինգտոնյան պայմանգրի կնքումից հետո: Այն կնքվել է Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտին՝ հաղթող կողմերի և Գերմանիայի միջև, նաև համաձայնագրեր, որոնք կնքվել են Վաշինգտոնյան կոնֆերանսում(1921-1922թթ.):
Read moreՖաշիստական վարչակարգը Իտալիայում
Շատ դեպքերում մարրդկանց մոտ ֆաշիզմը ասոցացվում է Ադոլֆ Հիտլերի և նրա Գերմանական ազգային սոցիալիստական կուսակցության հետ:
Այնուամենայնիվ, այս ավտորիտար ազգայնական քաղաքականության համար պետք է շնորհակալ լինել Իտալիային: Կոււրորեն ցանկանալով երկիրը մոխիրներից վերակենդանացնել և Հռոմեաան մեծ կայսրության հաջողությունները կրկնել՝ իտալացի բռնապետ Բենիտո Մուսոլինին արեց հնարավոր ամեն ինչ, որպեսզի ֆաշիզմը իշխի Իտալիայում:
Իտալական ֆաշիզմի ծագումը
Ֆաշիզմը տոտալիտար նացիոնալիստական երկրի կառավարման տեսակ է, որի դեպքում իշխանությունը չի կարող անցկացվել ժողովրդավարական մեթոդներով: Լատիներենից թարգմանաբար նշանակում է ՝ֆասիա – հռոմեական թագավորների զորության խորհրդանիշ:1922թ.-ին ծնվելով արևոտ Իտալիայում,այն նվաճեց Եվրոպան, Հարավային Ամերիկան և նույնիսկ Ճապոնիան։ Ֆաշիզմի էությունը՝ տոտալիտար միանձնյա ուժի հաստատումն է, որի պայմաններում ճնշվում է ժողովրդի ազատության ցանկությունը `ամենադաժան ձևով:
Երկրի ներսում բոլորի ՝ նույնիսկ ամենատարրական ժողովրդավարական ազատությունների ոչնչացումը, առաջադեմ և այլախոհ կազմակերպությունների ջախջախումը, բացահայտ ահաբեկչական ռեժիմի հաստատումը, ինչպես նաև ագրեսիվ պատերազմների նախապատրաստումն ու անցկացումը ՝կատսրվում էֆաշիստական ռեժիմ հաստատելու և համաշխարհային գերիշխանություն ձեռք բերելու նպատակով:
Առաջին աշխարհամարտ
Պատերազմը սկսվել է Բալկաններում 1914 թվականի հուլիսի վերջին և ավարտվել է1918 թվականի նոյեմբերի 18-ին՝ խլելով 17 միլին մարդու կյանք և 20 միլիոնվիրավոր։Երկարաժամկետ վերլուծությունները միտված են բացատրելու ինչու երկուգերտերություններ Գերմանիան և Ավստրո-Հունգարիան մի կողմից և Ռուսաստանը, Ֆրանսիան, Սերբիան և Մեծ Բրիտանիան մյուս կողմից մտան պատերազմի մեջ1914 թվականին։ Պատերազմի պատճառները հասկանալու համար անհրաժեշտ էվերլուծել քաղաքական, տարածքային և տնտեսական հակամարտությունները, դաշինքների ստեղծման պատճառները, իմպերիալիզմը, ազգայնականության աճըև ուժային վակումը Օսմանյան կայսրության փլուզումից հետո։ Մյուս հիմնականպատճառներից կարող են լինել Եվրոպայում ուժային վերադասավորումից հետոտարածքային վեճերը, փլուզված և մասնատված երկրները, սպառազինությանմրզավազքը, որը սկսվել էր վերջին տասնամյակներում։Պատմաբանները մինչև այժչեն եկել համաձայնության պատերազմի հիմնական պատճառների շուրջ։ Գոյությունունեն մի քանի տեսակետներ։ Շատ պատմաբաններ կարծում են, որ պատերազմըոչ թե սկսել են Գերմանիան և Ավստրո-Հունգարիան, այլ ներքաշված են եղել նաև այլուժեր։ Մյուսները կարծում են, որ Գերմանիան երկար ժամանակ պլանավորել էրպատերազմը, երրորդները կարծում են որ Անտնանտի ուժերը ավելիշահագրգռված են եղել պատերազմի սկսվելու հարցում։
Պատերազմների գլխավոր պատճառները
Պատերազմը սովորաբար մի երկրի կամ երկրների կողմից հակառակ երկրի կամ խմբի դեմ ուժի կիրառմամբ նպատակին հասնելու ձև է: Պատերազմները կարող են լինել նաև երկրի ներսում `քաղաքացիական կամ հեղափոխական պատերազմի տեսքով:
Հազարամյակներ շարունակ պատերազմները մարդկության պատմության մի մաս են դարձել, և արդյունաբերականացումը և տեխնոլոգիաները զարգանալով ՝ ավելի ու ավելի ավերիչ են դարձել:
Հաճախ պատերազմները պայմանավորված են մեկ երկրի ՝ այլ երկրի հարստությունը վերահսկողություն հաստատելու ցանկությամբ: Ինչպիսին էլ լինեն պատերազմի այլ պատճառները, գրեթե միշտ առկա է տնտեսական դրդապատճառ, որի հիմքում ընկած են հակամարտությունների մեծ մասը, նույնիսկ եթե պատերազմի հայտարարված նպատակը հանրությանը ներկայացվի որպես ավելի ազնիվ բան:
Ազգայնականությունն այս համատեքստում, ըստ էության, նշանակում է փորձել ապացուցել, որ երկիրը գերազանցում է մյուսին բռնի հպատակությամբ: Սա հաճախ ունենում է ներխուժման ձև:
Դոկտոր Ռիչարդ Նեդ Լեբոուն, Լոնդոնի Քինգս քոլեջի ռազմագիտության ամբիոնի միջազգային քաղաքական տեսության պրոֆեսոր, պնդում է, որ չնայած պատերազմի այլ պատճառներ կարող են առկա լինել, բայց ազգայնականությունը կամ ոգին գրեթե միշտ գործոն են: «Պատերազմների մեծ մասը չի մղվում անվտանգության կամ նյութական շահերի համար, այլ փոխարենը արտացոլում է ազգի ոգին»։
Ռասիզմը կարող է կապված լինել նաև ազգայնականության հետ, ինչը կարելի է տեսնել Հիտլերի Գերմանիայում: Ադոլֆ Հիտլերը պատերազմեց Ռուսաստանի հետ մասամբ այն պատճառով, որ ռուսները (և ընդհանրապես արևելյան եվրոպացիները) ընկալվում էին որպես սլավոններ կամ մարդկանց մի խումբ, որոնց հավատում էին, որ նացիստները ստորադաս ռասա են:
Պատժելու, բողոքները փոխելու կամ ընկալված չնչին բանի համար պարզապես պատասխան հարվածելու ձգտումը հաճախ կարող է լինել պատերազմ սկսելու գործոն: Վրեժխնդրությունը վերաբերում է նաև ազգայնականությանը, քանի որ անարդարության ենթարկված երկրի ժողովուրդը հպարտությամբ և ոգով դրդված է հակահարված տալու։
Ցավոք, սա կարող է հանգեցնել պատասխան պատերազմների անվերջ շղթայի գործարկման, որը դադարեցնելը շատ դժվար է:Պատմականորեն վրեժխնդրությունը եղել է եվրոպական շատ պատերազմների գործոն։
Փետրվարյան և հոկտեմբերյան հեղափոխությունների արդյունքները
Փետրվարյան հեղափոխություն՝
Ընդհատակից դուրս եկած բոլշևիկյան կուսակցությունը վիթխարի աշխատանք տարավ զանգվածների շրջանում, օգնեց նրանց ազատվելու մանրբուրժուական պատրանքներից և անցնելու սոցիալիստ, հեղափոխության դիրքերը։ Մարտի 5(18)-ին նորից սկսեց լույս տեսնել «Պրավդա» թերթը։ Սկսվեց արհմիությունների զանգվածային ստեղծումը, առաջացան ֆաբրիկագործարանային կոմիտեներ, ձևավորվեցին բանվորական միլիցիայի ջոկատներ։ Ամբողջ երկրով մեկ բանվորները և գյուղացիները ստեղծեցին իշխանության ժողովրդական մարմիններ։ Մարտ ամսվա ընթացքում առաջացավ 600 խորհուրդ։ Դա կարևոր նշանակություն ունեցավ հեղափոխ զանգվածների կազմակերպման, հեղափոխության հետագա զարգացման, պետական իշխանոթյունը բանվոր դասակարգին անցնելու համար։ Փետրվարյան հեղափոխության կողմից առաջադրված, սակայն մինչև վերջ չլուծված խնդիրները պահանջում էին հեղափոխության հետագա զարգացումը։ Բուրժուական ժամանակավոր կառավարությունը չէր կարող ժողովրդին տալ ո՝չ խաղաղություն, ո՝չ հող, ո՝չ իսկական ազատություններ։ Եթե բուրժուազիան մենշևիկների և էսէռների օգնությամբ հեղափոխության կծկման կուրս էր վերցրել, ապա բոլշևիկները կոչ էին անում հեղափոխությունը առաջ տանել մինչև իշխանությունը պրոլետարիատի և չքավոր գյողացիության ձեռքն անցնելը։ Վլադիմիր Լենինը մարտյան «Նամակներ հեռվից» աշխատության մեջ առաջ քաշեց սոցիալիստ, հեղափոխությանը անցնելու կուրսը, որը բազմակողմանիորեն հիմնավորեց Ապրիլյան թեզիսներում։ Չնայած պատմական ինքնատիպությանը, Փետրվարյան հեղափոխոթյունը հաստատեց լենինյան ստրատեգիական կուրսի, տակտիկական լոզունգների ճշտությունը։ Հեղափոխությունը ամբողջ աշխարհում հեղափոխական–ժողովրդավարական շարժման հզոր խթան հանդիսացավ։ Ռուսաստանի բանվորների և գյուղացիների կողմից ցարիզմին հասցված հարվածը ուղղված էր նաև կապիտալիզմի համաշխարհային սիստեմին։ Վերացնելով ցարական միապետությունը և կյանքի կոչելով Բանվորների, զինվորների և գյուղացիների դեպուտատների խորհուրդները՝ Փետրվարյան հեղափոխությունը անհրաժեշտ հասարակական քաղաքական նախադրյալներ ստեղծեց անցնելու հեղափոխության նոր՝ սոցիալիստ, փուլին։
Հոկտեմբերյան հեղափոխություն՝
Հոկտեմբերյան հեղաշրջումը ճակատագրական է եղել հայ ժողովրդի համար։ Խաղաղության և Հողի մասին դեկրետների ընդունումից հետո՝ ռուսական զորքերը լքել են Կովկասյան ռազմաճակատը, և Հայաստանը հայտնվել է թուրքական զորքերի ներխուժման իրական վտանգի առջև։
1917-ի դեկտեմբերի 29-ին Խորհրդային Ռուսաստանի ԺԿԽ-ն ընդունել է Դեկրետ «Թուրքահայաստանի մասին», որը մնացել է անկատար։ 1918-ի մարտին Խորհրդային Ռուսաստանը Գերմանիայի և նրա դաշնակիցների հետ կնքել է անջատ հաշտություն (Բրեստի հաշտություն), որով Ռուսաստանի բոլշևիկյան կառավարությունը, անտեսելով հայ ժողովրդի կենսական շահերը, Գերմանիայի պարտադրմամբ հրաժարվել է ոչ միայն առաջին աշխարհամարտի ընթացքում ռուսական զորքերի գրաված Արևմտյան Հայաստանի տարածքից, այլև Արևելյան Հայաստանի մի մասից (Կարսի և Արդահանի շրջանները)։
1920-ի դեկտեմբերին Խորհրդային Ռուսաստանին հաջողվել է բռնակցել Հայաստանի Հանրապետությունը, իսկ արդեն նախկին կառավարությանը ստիպել հրաժարվել իշխանությունից և այն հանձնել հայ բոլշևիկներին։
Հայոց Մեծ Եղեռնը
Հայոց Մեծ Եղեռն Օսմանյան կայսրության իշխանության ղեկին կանգնած երիտթուրքական «Իթթիհաթ վե թերաքի» կուսակցության կողմից կազմակերպված ցեղասպանություն, որի արդյունքում 1915-1923 թվականներին զանգվածային տեղահանության է ենթարկվել և բնաջնջվել Օսմանյան կայսրության նահանգների, այդ թվում՝ Արևմտյան Հայաստանի հայ բնակչությունը։ Պայմանականորեն Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օր է համարվում 1915 թվականի ապրիլի 24-ը, երբ Կոստանդնուպոլսում ըստ նախօրոք պատրաստված ցուցակների ձերբակալվեց մոտ 235 հայազգի մտավորական (հայ գործիչների ձերբակալությունները Կոստանդնուպոլսում շարունակվեցին նաև ապրիլի 24-ից հետո)։
Լայն իմաստով Հայոց ցեղասպանությունը ներառում է 1894-1923 թվականներին Օսմանյան կայսրության և Թուրքիայի տարբեր վարչակարգերի կողմից ծրագրված ու հայ ժողովրդի դեմ շարունակաբար իրականացված ցեղասպանական քայլերը, հայրենազրկումը, հայության ոչնչացմանն ուղղված զանգվածային կոտորածները, էթնիկական զտումները, հայկական պատմամշակութային ժառանգության ոչնչացումը, ինչպես նաև ցեղասպանության ժխտումը, պատասխանատվությունից խուսափելու, կատարված հանցագործություններն ու դրանց հետևանքները լռության մատնելու կամ արդարացնելու բոլոր փորձերը՝ որպես հանցագործության շարունակություն և նոր ցեղասպանություններ իրականացնելու խրախուսանք։
Read more
Ելենա Միսակյան 