Հայաստանի առաջին Հանրապետության պատմությունը, իր արտաքին
և ներքին քաղաքականության մեջ տեղի ունեցած կտրուկ շրջադարձերով
պայմանավորված, բաժանվում է երեք հիմնական փուլերի.
- 1918 թ. հունիս-նոյեմբեր. դեռևս շարունակվում էր համաշխարհային
պատերազմը, Անդրկովկասը զավթել էին թուրք-գերմանական զորքերը, հայ ժողովուրդը կծկված էր մի բուռ հողի վրա (շուրջ 12 հազ.
քառ. կմ)՝ գաղթականներով ու սովյալներով լի: - 1918 թ. դեկտեմբեր-1920 թ. ապրիլ. ավարտվեց Առաջին աշխարհամարտը: Իր ուժը կորցրեց Օսմանյան Թուրքիայի հետ 1918 թ. հունիսի
3-ի պարտավորագիրը և հունիսի 4-ի դաշնագիրը: Քաղաքական նոր
պայմաններում Հայաստանի Հանրապետությունը դրսևորեց արևմտյան կողմնորոշում՝ ակնկալելով, որ Համաձայնության պետությունները կգնահատեն հայ ժողովրդի ներդրումը պատերազմի հաղթության գործում և հաշվի կառնեն նրա կրած մեծ զոհողությունները
և կաշխատեն լուծել հայության արդար պահանջը՝ ստեղծել միացյալ
ու անկախ Հայաստան: Այս փուլում Հայաստանի Հանրապետությունը, դուրս գալով շրջափակումից, շարունակեց հարաբերություններ հաստատել ոչ միայն իր հարևանների, այլ նաև Ռուսաստանի ոչ
խորհրդային (հակաբոլշևիկյան) պետական կազմավորումների և այլ
երկրների հետ: Հանրապետությունը աստիճանաբար ընդարձակեց
12
իր սահմանները՝ ներառելով գրեթե ամբողջ Արևելյան Հայաստանը
(70 հազար քառակուսի կիլոմետր): - 1920 թ. մայիս-դեկտեմբեր. գեներալ Ա. Դենիկինի Կամավորական
բանակի պարտությունից հետո ավարտվեց Ռուսաստանի ոչ
խորհրդային (հակաբոլշևիկյան) պետական կազմավորումների հետ
նրա հարաբերությունների երկամյա գործընթացը: Քաղաքական նոր
պայմաններում Հայաստանի Հանրապետությունը փոխեց արտաքին
քաղաքական ուղղվածությունը, այսինքն՝ սկսել բանակցել Խորհրդային Ռուսաստանի հետ:
Ծրագրի նախագծից ակնհայտ է դառնում, որ արտաքին հարաբերություններում Հայաստանի Հանրապետության համար առաջնահերթ խնդիրը
Թուրքիայի նկատմամբ որդեգրելիք քաղաքականությունն էր: Հ. Քաջազնունին իրավացիորեն համոզված էր, որ բոլոր հնարավոր միջոցները պետք է
գործադրվեն նրա հետ հաշտության եզրեր գտնելու համար. «Մենք հիմքեր
չունենք բարեկամական զգացմունքներ տածելու Թուրքիայի նկատմամբ
նրա ոչ անցյալի և ոչ էլ ներկա գործունեության համար»: Նա` իբրև
պետական-քաղաքական գործիչ, թերևս ամենասթափ ու ճշմարիտ
գնահատական է տալիս թուրքական քաղաքականությանը. «Թուրքիան
Անդրկովկասում ևս, ինչպես Արևելյան Անատոլիայում, ձգտում է
քաղաքականապես ոչնչացնել հայկական տարրը և խոչընդոտել հայկական
պետության կայացմանը»
Նաև Հայաստանը չէր կարող դիվանագիտական կապեր ունենալ օսմանյան կայսրության դեմ պատերազմող պետությունների հետ։Օսմանյան կայսերական կառավարության և հայկական հանրապետության կառավարության միջև հաստատվում են հաշտություն ու մշտական բարեկամություն։Գերմանիան, դժգոհ լինելով իր ասիական դաշնակցից, համարում էր, որ օսմանյան կայսրությունը Բաթումի պայմանագրով խախտել է Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագրով (1918 թվականի մարտի 3) նախատեսված սահմանը, ուստի, Անդրկովկասի հանրապետությունների հետ պետք է նոր պայմանագիր կնքվի։ Նախատեսվում էր Կ. Պոլսում հրավիրել նոր խորհրդաժողով։
Ելենա Միսակյան 