Այն հնամենի բնակավայրը որն այնքա՜ն հարազատ է։ Այն դպրոցը որտեղ սովորել եմ 10 տարի այժմ դարձել է այն վայրը որի մասին ցանկանում եմ բոլորն իմանան, բոլորն իմանան այս գեղեցիկ, պատմությունով հարուստ գյուղի մասին։ Գան, շրջեն, տեսնեն, ծանոթանան այն գյուղի հետ որը ես էսպես եմ անվանում «Հնագույն պատմության լուռ վկաները․․․»։ Արագածոտն գավառի այդ հնամենի բնակավայրը, անհիշելի ժամանակներից ի վեր, հայ ժողովրդի պատմությանը համաքայլ, կրելով բոլոր վերելքներն ու անկումները, այժմ ապրում է նոր, երջանիկ կյանքով։ Իսկ Արուճի հուշարձանախումբը ուսումնասիրությունների և պեղումների շնորհիվ մշտապես հարստանում է նորանոր հուշարձաններով, որոնք լուսաբանում են բնակավայրի բազմադարյան պատմության դրվագները։ Եվ եթե նկատի ունենանք, որ միջնադարյան պարսպապատ ավանի ներսում դեռ պեղումներ չեն արված, ապա կարելի է ասել, որ Արուճը հայ մշակույթի պատմությանը դեռ բազում նորություններ ունի մատուցելու։
Մխիթար Սեբաստացի կրթահամալիր տեղափոխվել եմ Արուճի միջնակարգ դպրոցից, որտեղ սովորել եմ 9 տարի։ Ուսման ոճը չափազանց տարբեր է և անգամ նմանության փոքր նշույլ չկա։ Գրիչ, տետր, գիրք, թեմատիկ և զանգ, կարոտով եմ վերհիշում այս ամենը։ Այժմ երբ անցնում եմ դպրոցի կողքով ցանկանում եմ ներս մտնել, վերցնել գրիչը, բացել տետրն ու գիրքը և սկսել գրել։ Գրեթե մեկ տարի չէի գնացել դպրոց ու կարոտս այնքան շատ էր։ Այսօր վերջապես եկավ այն օրը որ մի խումբ Սեբաստացիների հետ գնացինք ինձ այնքա՜ն հարազատ դպրոց։ Դպրոց՝ որի ամեն անկյունում մի հիշողությւոն կա, որի պատերը այքա՜ն հարազատ են, ու վերջապես դպրոց՝ որտեղ ես մեծացել և հասել եմ այս կետին, իսկ դա միայն այնտեղի ուսուցիչների և ընկերների շնորհիվ։ Երբ տիկին Ելենան ասաց որ խոսեմ և մի փոքր պատմեմ դպրոցի մասին, ես այնքան ոգևորված և երջանիկ էի որ անգամ չէի կարողանում խոսքս շարադրել։ Անչափ շատ էի կարոտել։
Սկզբում այցելեցինք Արուճի քարավանատուն որը ճանապարհի հենց սկզբին է գտնվում։ Արուճի քարավանատունը արևելքից Դվինի վրայով՝ Անի, Կարս և Սև ծով դուրս եկող առևտրական ճանապարհի Դվին — Անի հատվածում գտնվող օղակներից մեկն էր։ Արուճի միջնադարյան քարավանատունը կատարել է ոչ միայն սովորական հյուրանոց-իջևանատուն, այլև վաճառանոցի՝ շուկայի դեր։ Այստեղ կարող էին հանգրվանել, իսկ անհրաժեշտության դեպքում պատսպարվել հարյուրավոր մարդիկ և անգամ անասուններ, սայլեր և այլն։ Քարավանատնից հետո գնացինք Արուճի միջնկարգ դպրոց, այն ամբողջովին վերանորոգվել էր 2012 թվականին, գեղեցիկ միջանցքով, լուսավոր պատուհանագոգերին ամենուր ծաղիկներ են: Այնտեղ մեզ դիմավորեցին դպրոցի սովորողները և ուսուցիչները հանձինս դպրոցի տնօրեն՝ Արփինե Մելիքսեթյանի։ Ծանոթացանք, պատմեցինք կրթահամալիրի մասին և սովորողների հետ շրջեցինք դպրոցում, ցանոթացան դպրոցի գրադարանի, քիմիայի և ֆիզիկայի լաբորատորիայի հետ։
Պարեցինք, երգեցինք, այնուհետև շարժվեցինք դեպի Բերդ։ Արուճի բերդը գտնվում է տաճարից և իշխանաշեն պալատից հարավ-արևմուտք, Աղբրի ձորի ձախ կողմում։ Բերդի հյուսիս-արևմտյան անկյունահատվածը, որը պայմանականորեն կանվանենք միջնաբերդ, բազմաթիվ վերակառուցումների է ենթարկվել և իր այժմյան տեսքը ստացել է XVI դարում, թուրք-պարսկական պատերազմների ժամանակ։ Ավելի ուշ, այն վեր է ածվել գյուղացիների կացարանի, այժմ կիսավեր է։ Հայտնի է նաև թուրք պատմիչներից մեկի հիշատակությունն այն մասին, որ 1514 թ․ Արուճում է եղել սուլթան Սելիմը։ Սակայն Արուճի բուն բերդը շատ ավելի հին ծագում ունի և ինչպես ցույց են տալիս փաստերը, գոյություն է ունեցել Գրիգոր Մամիկոնյանից էլ առաջ։ Արուճում արքունական զորքերի ձմեռանոց լինելու մասին Եղիշեի հաղորդած տեղեկությունից երևում է, որ V դարում այստեղ ամրոց է եղել, որը գրավել է Վասակ մարզպանը։ Իսկ VII դարի 50-ական թվականներին որոշ ժամանակ Արուճում է կայանել արաբ Հաբիբ իբն Մասլաման, հանգամանք, որը ևս վկայում է տեղում ռազմաստրատեգիական հենակետի մասին։ Պարսպի քարաշարքերի հորիզոնական կարանների եզրակոսները և բուրգերի ձևը վկայում են, որ բերդը կառուցվել են վաղ միջնադարում՝ դատելով Եղիշեի հիշատակությունից՝ Արշակունիների օրոք։Պեղումների շնորհիվ հանվել են զանազան կառույցների սրբատաշ քարեր, սյան խարիսխ։ Հայտնաբերվել է նաև խեցեղեն։ Արուճի միջնաբերդի հարավ-արևմտյան ուղղությամբ, ձորի հանդիպակաց կողմում գտնվում է բնակավայրի հիմնական աղբյուրը։ Միջնաբերդից դեպի աղբյուր տանող ստորգետնյա ուղին, որը հնում օգտագործվել է պաշարումների ժամանակ, մինչև մեր դարի 30-ական թվականները անցանելի էր, այժմ փլուզված է։ Արուճի բերդի հետագա պեղումները, հատկապես միջնաբերդի ստորին շերտերի հետազոտումը, կարող է շատ արդյունավետ լինել ոչ միայն Արուճի պատմության, այլև հայ վաղ միջնադարյան բերդաշինության ուսումնասիրության առիթով։
Հետո շարժվեցինք դեպի եկեղեցի։ Արուճի ս․ Գրիգոր տաճարը հայ ճարտարապետության ոսկեդարի ամենանշանավոր կառույցներից է։ Տաճարի առաջին ուսումնասիրողներից մեկը՝ վաստակաշատ Թորոս Թորամանյանը գրում է․ «Արուճի մեջ, բացի գմբեթից կանգուն է Գրիգոր Մամիկոնյանի ․․․ կանգնած եկեղեցին, որ մի գոհար է 7-րդ դարու մեջ։ ․․․ Արուճի եկեղեցին ոչ միայն իր մեծությամբ և բարձրությամբ նշանավոր է, այլ շինարարական տեսակետով ևս սքանչելի է»։ Ըստ շինարարական արձանագրության, տաճարի հիմնադրությունը տեղի է ունեցել Գրիգոր Մամիկոնյանի իշխանության անցնելու հաջորդ տարում՝ 662 թ․ մարտի 25-ին, որից հետո շինարարական աշխատանքները ավարտվել են 666 թ-ին, ինչպես նշում են պատմիչները (Սամվել Անեցի, Կիրակոս Գանաձակեցի)։ Արուճի տաճարը իր չափերով վաղ միջնադարյան գմբեթավոր դահլիճների մեջ ամենամեծն է։ Այն, անգամ այժմ, երբ բացակայում է բարձրադիր գմբեթը, գերիշխում է Արուճ գյուղի և նրա շրջակայքի ընդարձակ համայնապատկերի վրա։ Իր բազմադարյան գոյության ընթացքում Արուճի տաճարը բազմաթիվ երկրաշարժեր ու զանազան ավերածությունները է տարել, որոնք, իհարկե, անհետևանք չեն անցել։ Երկրաշարժի զոհ է դարձել տաճարի հսկայական գմբեթը։ Մինչև օրս շինության արևմտյան պատի հյուսիսային մասում երևում է առաստաղից մինչև գետին հասնող մի ճեղք, որը ևս երկրաշարժի հետևանք է։ Պետական հոգատարության շնորհիվ այժմ Արուճի տաճարը իր գեղեցկությամբ, ձևերի ներդաշնակ միասնությամբ, վեհաշուք ներքին տարածությամբ դիտողին է ներկայացնում հայ միջնադարի շինարար ոգու հեռավոր արձագանքը, ստիպում ակնածել երբեմնիկ բազմահմուտ վարպետների ստեղծագործ աշխատանքին, որը ծնունդն է հենց ինքը՝ դարերից եկող ու դեպի դարերը գնացող այս տաճարը։
Թ․ Թորամանյանը ևս մեծ հուսեր էր կապում Գրիգոր Մամիկոնյանի պալատի պեղումների իրագործման հետ։ Այդ առիթով նա գրում է․ «Չափազանց հեշտ և հետաքրքիր է այս ապարանքի պեղումը, որով միայն լիակատար գաղափար կունենանք 7-րդ դարու իշխանական ապարանքի մասին», կամ «անպայման այդ բլրի տակ պահված կլինեն շատ լուսաբանություններ հօգուտ հայ պատմության և գեղարվեստի»։ Հայ ճարտարապետության մեջ վաղ միջնադարից հայտնի են վեց պալատական կառույցներ՝ Դվինի, Արշակունիների գահադահլիճը, կաթողիկոսարանի երկու դահլիճները, Զվարթնոցում Ներսես Շինող կաթողիկոսի կառուցած պալատը, Ավանի կաթողիկոսարանը, և Արուճի իշխանաշեն պալատը։ Ինչպես երևում է հատակագծերի համեմատությունից հորինվածքային մեծ նմանություն կա Դվինի և Արուճի պալատների միջև, որը վկայում է «որ Հայաստանում 5-7-րդ դարերում մշակվել են ոչ միայն եկեղեցական , այլև աշխարհիկ շենքերի որոշակի տիպեր»։
Մեզ հետ միասին շրջեցին նաև դպրոցի աշակերտները և պատմության ուսուցիչ՝ Հովհաննես Հայրապետյանը, ով սեբաստացիներին մանրամասն ներկայացրեց այն բոլոր վայրերի մասին որոնց մասին նշեցի։ Միմյանց հաջողություն մաղթեինք և շարժվեցինք դեպի մեր տուն։
Եվ որպես ճամփորդության համակարգող ցանկանում եմ շնորհակալություն հայտնել՝ Ելենա Սարգսյանին, սեբաստացիներին՝ համախմբված և միասնական լինելու համար: Արուճի դպրոցի տնօրենին և ուսուցիչներին՝ ջերմ ընդունելության համար, աշակերտներին՝ ովքեր մեզ հետ միասին շրջեցին և ևս մեկ անգամ վերհիշեցին իրենց (մեր) գյուղի պատմությունը։ Շնորհակալություն…
Ելենա Միսակյան 